Indice
1. RAPPORTO DI LAVORO SUBORDINATO: ASSUNZIONE
1.1. Costituzione del rapporto di lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . 3
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 1325, 1337, da 1382 a 1384, 2086, 2087, da 2094 a
2096, 2099, da 2102 a 2112, da 2115 a 2117 . . . . . . . . . . . . . . 3
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
• L. 13 maggio 1985, n. 190, art. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
• L. 5 giugno 1990, n. 135, art. 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
• D.L. 1 ottobre 1996, n. 510, art. 9-bis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
• D.Lgs. 26 maggio 1997, n. 152, artt. da 1 a 5 . . . . . . . . . . . . . . 11
• D.Lgs. 21 aprile 2000, n. 181, art. 4-bis . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
• D.Lgs. 9 aprile 2008, n. 81, art. 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
• D.L. 28 giugno 2013, n. 76, art. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 150, artt. 13 e 14 . . . . . . . . . . . . . 17
PRASSI
• Nota Min. Lav. 4 gennaio 2007, Prot. n. 13/SEGR/0000440 . . . . . . . 19
1.2. Contratti di lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
1.2.1. Part-time . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
NORMATIVA
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, art. 60. . . . . . . . . . . . 29
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 80, art. 24 . . . . . . . . . . . . 29
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. da 4 a 12, 51 . . . . . . 30
• L. 28 dicembre 2015, n. 208, art. 1, co. 284. . . . . . . . . 34
• D.M. 7 aprile 2016, n. 99457, artt. da 1 a 3 . . . . . . . . . 35
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 30 aprile 2001, n. 46 . . . . . . . . . . 37
• Circolare Min. Lav. 18 marzo 2004, n. 9 . . . . . . . . . . 47
• Circolare Min. Lav. 3 marzo 2005, n. 8. . . . . . . . . . . 54
• Interpello Min. Lav. 24 maggio 2005, n. 659 . . . . . . . . 67
1.2.2. Lavoro a chiamata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
NORMATIVA
• D.M. 10 marzo 2004, n. 13782, artt. da 1 a 3 . . . . . . . . 69
• D.M. 23 ottobre 2004, n. 15796, art. 1 . . . . . . . . . . . 69
• D.M. 30 dicembre 2004, n. 16868, art. 1 . . . . . . . . . . 69
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. da 13 a 18, 51 . . . . . . 70
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 18 luglio 2012, n. 18 . . . . . . . . . . 72
• Circolare Min. Lav. 1 agosto 2012, n. 20 . . . . . . . . . . 82
• Circolare Min. Lav. 29 agosto 2013, n. 35 . . . . . . . . . 86
1.2.3. Lavoro a tempo determinato . . . . . . . . . . . . . . 100
NORMATIVA
• Direttiva del Consiglio dell’Unione Europea 1999/70/CE del
28 giugno 1999. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. da 19 a 29, 51 . . . . . . 107
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 3 febbraio 2005, n. 4 . . . . . . . . . . 113
• Interpello Min. Lav. 12 ottobre 2009, n. 72. . . . . . . . . 119
• Circolare INPS 29 gennaio 2014, n. 15 . . . . . . . . . . . 120
• Messaggio INPS 30 giugno 2015, n. 4441 . . . . . . . . . . 127
• Interpello Min. Lav. 12 febbraio 2016, n. 7 . . . . . . . . . 130
• Interpello Min. Lav. 11 aprile 2016, n. 12 . . . . . . . . . 131
• Interpello Min. Lav. 20 maggio 2016, n. 15. . . . . . . . . 132
V
• Circolare Min. Lav. 31 ottobre 2018, n. 17 . . . . . . . . . 134
• Nota INL 7 febbraio 2019, n. 1214 . . . . . . . . . . . . . 139
1.2.4. Apprendistato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
NORMATIVA
• D.M. 20 maggio 1999, n. 594000, artt. da 1 a 5 . . . . . . . 140
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. da 41 a 47, 51 . . . . . . 141
PRASSI
• Circolare INPS 14 novembre 2018, n. 108 . . . . . . . . . 149
1.2.5. Lavoro accessorio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
NORMATIVA
• D.L. 17 marzo 2017, n. 25, art. 1 . . . . . . . . . . . . . . 170
PRASSI
• Messaggio INPS 28 novembre 2017, n. 4752 . . . . . . . . 170
• Messaggio INPS 30 marzo 2018, n. 1428 . . . . . . . . . . 171
1.2.6. Telelavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
NORMATIVA
• Accordo-quadro europeo sul telelavoro 16 luglio 2002 tra
CES, UNICE/UEAPME e CEEP. . . . . . . . . . . . . . . . 179
• D.Lgs. 8 aprile 2003, n. 66, art. 17 . . . . . . . . . . . . . 183
• Accordo Interconfederale 9 giugno 2004 . . . . . . . . . 185
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 80, art. 23 . . . . . . . . . . . . 189
PRASSI
• Circolare INPS 27 febbraio 2015, n. 52 . . . . . . . . . . . 189
1.2.7. Smart working. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
NORMATIVA
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . 195
• L. 22 maggio 2017, n. 81, artt. da 18 a 23 . . . . . . . . . 195
PRASSI
• Circolare INAIL 2 novembre 2017, n. 48 . . . . . . . . . . 197
1.2.8. Stage e tirocini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
NORMATIVA
• D.L. 20 maggio 1993, n. 148, art. 9 . . . . . . . . . . . . . 202
• L. 24 giugno 1997, n. 196, art. 18. . . . . . . . . . . . . . 204
• D.M. 25 marzo 1998, n. 142, artt. da 1 a 9 . . . . . . . . . 205
• D.Lgs. 25 luglio 1998, n. 286, art. 27 . . . . . . . . . . . . 208
• D.P.R. 31 agosto 1999, n. 394, artt. 10, 40 . . . . . . . . . 211
• Accordo Conferenza Stato-Regioni 24 gennaio 2015. . . . 216
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 150, art. 15. . . . . . . . . . 218
• Accordo Conferenza Stato-Regioni 25 maggio 2017 . . . . 218
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 23 maggio 2000, n. 30 . . . . . . . . . 240
• Nota INAIL 23 settembre 2011, n. 6295 . . . . . . . . . . 243
• Circolare INAIL 4 marzo 2014, n. 16 . . . . . . . . . . . . 244
• Circolare INAIL 12 febbraio 2018, n. 9 . . . . . . . . . . . 247
• Circolare INL 18 aprile 2018, n. 8 . . . . . . . . . . . . . 253
1.2.9. Categorie protette. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
NORMATIVA
• L. 12 marzo 1999, n. 68, artt. da 1 a 21. . . . . . . . . . . 257
• D.P.R. 10 ottobre 2000, n. 333, artt. da 1 a 13 . . . . . . . 273
• D.M. 10 marzo 2016, n. 100104, artt. da 1 a 5 . . . . . . . 281
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 24 novembre 1999, n. 77 . . . . . . . 284
• Circolare Min. Lav. 17 gennaio 2000, n. 4 . . . . . . . . . 288
• Circolare Min. Lav. 26 giugno 2000, n. 41 . . . . . . . . . 297
• Circolare Min. Lav. 22 gennaio 2010, n. 2 . . . . . . . . . 301
1.2.10. Rapporti di lavoro speciali . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Lavoro domestico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308
Indice
VI
NORMATIVA
• L. 2 aprile 1958, n. 339, artt. da 1 a 21 . . . . . . . . . . . 308
PRASSI
• Circolare INPS 11 marzo 2011, n. 49 . . . . . . . . . . . . 312
Lavoro familiare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
NORMATIVA
• Codice civile, art. 230-bis . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
PRASSI
• Circolare INPS 8 agosto 1989, n. 179, par. 2 . . . . . . . . 319
Lavoro giornalistico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
NORMATIVA
• L. 20 dicembre 1951, n. 1564, artt. 1 e 2 . . . . . . . . . . 319
• L. 3 febbraio 1963, n. 69, artt. da 1 a 75 . . . . . . . . . . 320
PRASSI
• Circolare INPGI 28 giugno 2018, n. 4. . . . . . . . . . . . 336
Lavoro gratuito . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2099. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
Lavoro nautico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
NORMATIVA
• D.P.R. 18 aprile 2006, n. 231, artt. 7, 9, 11 . . . . . . . . . 339
• L. 23 settembre 2013, n. 113, artt. da 1 a 7. . . . . . . . . 341
Lavoro nelle cooperative. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
NORMATIVA
• L. 24 giugno 1997, n. 196, art. 24. . . . . . . . . . . . . . 353
• L. 3 aprile 2001, n. 142, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . . . 354
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 17 giugno 2002, n. 34 . . . . . . . . . 359
• Messaggio INPS 14 novembre 2006, n. 30351 . . . . . . . 364
• Interpello Min. Lav. 6 giugno 2009, n. 7 . . . . . . . . . . 365
Lavoro sportivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
NORMATIVA
• L. 23 marzo 1981, n. 91, artt. da 1 a 18-bis . . . . . . . . . 367
PRASSI
• Nota Min. Lav. 4 gennaio 2007, n. 440 . . . . . . . . . . . 373
Volontariato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
NORMATIVA
• D.Lgs. 2 gennaio 2018, n. 1, artt. da 32 a 50 . . . . . . . . 381
2. RAPPORTO DI LAVORO SUBORDINATO: ESECUZIONE
2.1. Mansioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 2095, 2103 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, art. 51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
2.2. Orario di lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
NORMATIVA
• Costituzione, art. 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
• Codice civile, art. 2109. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
• D.Lgs. 8 aprile 2003, n. 66, artt. da 1 a 19 . . . . . . . . . . . . . . . 397
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 151, art. 24. . . . . . . . . . . . . . . . 408
PRASSI
• Nota Min. Lav. 26 settembre 2003, Prot. n. 5/27451 . . . . . . . . . . 409
• Circolare Min. Lav. 3 marzo 2005, n. 8. . . . . . . . . . . . . . . . . 409
2.3. Assenze dal lavoro: ferie, permessi, riposi . . . . . . . . . . . . 433
NORMATIVA
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
• D.P.R. 9 ottobre 1990, n. 309, art. 124 . . . . . . . . . . . . . . . . . 433
Indice
VII
• L. 5 febbraio 1992, n. 104, art. 33 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434
• L. 8 marzo 2000, n. 53, art. 4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435
• D.M. 21 luglio 2000, n. 278, artt. da 1 a 3 . . . . . . . . . . . . . . . 436
• D.Lgs. 18 agosto 2000, n. 267, artt. da 79 a 81 . . . . . . . . . . . . . 438
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, art. 33, 42 . . . . . . . . . . . . . . . . 440
• D.Lgs. 18 luglio 2011, n. 119, art. 7. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 80, art. 24 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 442
PRASSI
• Circolare INPS 18 febbraio 1999, n. 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
• Circolare INPS 17 luglio 2000, n. 133. . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
• Circolare INPS 11 luglio 2003, n. 128. . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
• Circolare Min. Lav. 22 dicembre 2005, n. 40 . . . . . . . . . . . . . . 455
• Messaggio INPS 18 giugno 2007, n. 15995 . . . . . . . . . . . . . . . 457
• Messaggio INPS 28 giugno 2007, n. 16886 . . . . . . . . . . . . . . . 457
• Circolare INPS 29 aprile 2008, n. 53 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 458
• Circolare INPS 3 dicembre 2010, n. 155 . . . . . . . . . . . . . . . . 461
• Messaggio INPS 25 gennaio 2011, n. 1740 . . . . . . . . . . . . . . . 467
• Circolare INPS 6 marzo 2012, n. 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
• Circolare INPS 15 aprile 2016, n. 65 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 474
• Circolare INPS 27 febbraio 2017, n. 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . 484
• Circolare INPS 5 maggio 2017, n. 84 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
2.4. Retribuzione. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
NORMATIVA
• Costituzione, art. 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491
• Codice civile, artt. 2094, da 2099 a 2101 . . . . . . . . . . . . . . . . 491
• L. 5 gennaio 1953, n. 4, artt. da 1 a 6. . . . . . . . . . . . . . . . . . 492
• D.L. 11 luglio 1992, n. 333, art. 6, co. da 3 a 5 . . . . . . . . . . . . . 493
• D.L. 25 giugno 2008, n. 112, art. 39, co. 5 . . . . . . . . . . . . . . . 493
• D.M. 9 luglio 2008, n. 33215, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . . . . . . . 493
• D.L. 18 ottobre 2012, n. 179, art. 28, co. 7 e 8 . . . . . . . . . . . . . 496
• L. 27 dicembre 2017, n. 205, art. 1, co. da 910 a 914 . . . . . . . . . . 496
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 30 agosto 2011, n. 23 . . . . . . . . . . . . . . . 497
• Nota INL 4 luglio 2018, n. 5828 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 500
2.5. Trasferimento d’azienda e di ramo d’azienda . . . . . . . . . . 503
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2112. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
• L. 29 dicembre 1990, n. 428, art. 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 504
• D.Lgs. 10 settembre 2003, n. 276, art. 29, co. 3. . . . . . . . . . . . . 505
PRASSI
• Nota Min. Lav. 31 maggio 2001, n. 5/26570/70 . . . . . . . . . . . . . 505
2.5.1. Trasferimento d’azienda e di ramo d’azienda in crisi. 508
NORMATIVA
• D.Lgs. 8 luglio 1999, n. 270, artt. 50-bis, 56, 63 . . . . . . . 508
• D.L. 23 dicembre 2003, n. 347, artt. da 1 a 9 . . . . . . . . 509
2.6. Trasferimento di sede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2103, co. 8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 519
PRASSI
• Messaggio INPS 26 gennaio 2018, n. 369 . . . . . . . . . . . . . . . . 519
2.7. Distacco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 521
NORMATIVA
• D.Lgs. 10 settembre 2003, n. 276, art. 30. . . . . . . . . . . . . . . . 521
• D.Lgs. 17 luglio 2016, n. 136, artt. da 1 a 5, da 10 a 12 . . . . . . . . . 521
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 15 gennaio 2004, n. 3 . . . . . . . . . . . . . . . 526
• Circolare INAIL 2 agosto 2005, n. 39 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
• Nota INAIL 10 giugno 2005, n. 2923 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
• Circolare INL 9 gennaio 2017, n. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
Indice
VIII
2.8. Contratto di rete . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
NORMATIVA
• D.Lgs. 10 settembre 2003, n. 276, art. 30, co. 4-ter . . . . . . . . . . . 547
• D.L. 10 febbraio 2009, n. 5, art. 3, co. da 4-ter a 4-ter.2 . . . . . . . . . 547
PRASSI
• Circolare INL 29 marzo 2018, n. 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549
2.9. Lavoro all’estero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
NORMATIVA
• D.L. 31 luglio 1987, n. 317, art. 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
PRASSI
• Circolare INPS 15 marzo 2011, n. 51 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 553
• Nota INAIL 12 marzo 2012, n. 1819 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557
• Messaggio INPS 20 gennaio 2016, n. 218 . . . . . . . . . . . . . . . . 558
• Messaggio INPS 16 novembre 2018, n. 4271 . . . . . . . . . . . . . . 559
2.10. Pari opportunità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
NORMATIVA
• Costituzione, artt. 3, 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 15 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561
2.11. Maternità . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
NORMATIVA
• Costituzione, artt. da 29 a 31 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
• Codice civile, art. 2110. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, artt. da 1 a 88 . . . . . . . . . . . . . . 563
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 598
PRASSI
• Circolare INPS 18 agosto 2015, n. 152 . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
2.11.1. Padre lavoratore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 605
NORMATIVA
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, artt. 28 e 29, da 32 a 34, 40, 47. 605
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . 607
• D.M. 22 dicembre 2012, n. 66539, artt. da 1 a 3 . . . . . . 608
• L. 28 dicembre 2015, n. 208, art. 1, co. 205. . . . . . . . . 609
2.12. Malattia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
NORMATIVA
• Costituzione, art. 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
• Codice civile, art. 2110. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 611
• D.M. 15 luglio 1986, n. 536700, artt. da 1 a 12 . . . . . . . . . . . . . 611
PRASSI
• Circolare Presidenza del Consiglio dei ministri 18 marzo 2011, n. 4 . . 614
• Circolare INPS 7 giugno 2016, n. 95 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 616
2.13. Infortuni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
NORMATIVA
• Costituzione, art. 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
• Codice civile, artt. 2087, 2110 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 619
• D.P.R. 30 giugno 1965, n. 1124, artt. da 1 a 296 . . . . . . . . . . . . 620
• D.M. 3 dicembre 1996, n. 10150800 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 696
• L. 27 dicembre 1997, n. 449, art. 59, co. 19. . . . . . . . . . . . . . . 697
• D.Lgs. 23 febbraio 2000, n. 38, artt. da 1 a 28 . . . . . . . . . . . . . 698
3. TUTELA DEL LAVORATORE NELL’ESECUZIONE DEL RAPPORTO
3.1. Discriminazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
NORMATIVA
• L. 15 luglio 1966, n. 604, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 715
• L. 20 maggio 1970, n. 300, artt. 15 e 16. . . . . . . . . . . . . . . . . 715
• D.Lgs. 9 luglio 2003, n. 215, artt. da 1 a 8 . . . . . . . . . . . . . . . 715
• D.Lgs. 9 luglio 2003, n. 216, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . . . . . . . 720
• D.Lgs. 11 aprile 2006, n. 198, artt. da 1 a 58 . . . . . . . . . . . . . . 723
3.2. Salute e sicurezza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 749
Indice
IX
NORMATIVA
• D.Lgs. 9 aprile 2008, n. 81, artt. da 1 a 306. . . . . . . . . . . . . . . 749
3.3. Privacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 905
NORMATIVA
• Regolamento UE del Parlamento europeo 27 aprile 2016, n. 679/2016,
artt. da 1 a 99 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 905
• L. 20 maggio 1970, n. 300, artt. 4, 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963
• D.Lgs. 30 giugno 2003, n. 196, artt. da 1 a 6, 45-bis, da 50 a 61, da 75 a 84,
da 87 a 89-bis, da 91 a 132-quater, da 136 a 139, da 140-bis a 144, da 152
a 186. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 963
• D.Lgs. 10 agosto 2018, n. 101, artt. da 17 a 27 . . . . . . . . . . . . . 1012
PRASSI
• Linee guida del Garante per la Privacy in materia di trattamento di dati
personali di lavoratori per finalità di gestione del rapporto di lavoro
alle dipendenze di datori di lavoro privati 23 novembre 2006 . . . . . 1019
• Linee guida del Garante per la Privacy per posta elettronica e internet
1 marzo 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1029
• Linee guida del Garante per la Privacy in materia di riconoscimento
biometrico e firma grafometrica 12 novembre 2014 . . . . . . . . . . 1039
• Circolare INL 19 febbraio 2018, n. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1061
4. RAPPORTO DI LAVORO SUBORDINATO: CESSAZIONE
4.1. Licenziamento individuale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1067
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 2118 e 2119. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1067
• L. 15 luglio 1966, n. 604, artt. da 1 a 14 . . . . . . . . . . . . . . . . 1067
• L. 20 maggio 1970, n. 300, artt. 7, 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1070
• L. 11 maggio 1990, n. 108, artt. da 1 a 6 . . . . . . . . . . . . . . . . 1074
• D.Lgs. 11 aprile 2006, n. 198, art. 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077
• L. 4 novembre 2010, n. 183, artt. 30, 32 . . . . . . . . . . . . . . . . 1078
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079
• D.Lgs. 4 marzo 2015, n. 23, artt. da 1 a 12 . . . . . . . . . . . . . . . 1083
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 16 gennaio 2013, n. 3 . . . . . . . . . . . . . . . 1086
4.2. Licenziamento collettivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095
NORMATIVA
• L. 23 luglio 1991, n. 223, artt. da 1 a 31 . . . . . . . . . . . . . . . . 1095
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1110
• D.L. 20 maggio 1993, n. 148, art. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113
• L. 28 giugno 2012, n. 92, artt. 1, co. 42 e 46, e 2, co. da 31 a 35. . . . . 1114
• D.Lgs. 4 marzo 2015, n. 23, art. 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1117
• L. 27 dicembre 2017, n. 205, art. 1, co. 137. . . . . . . . . . . . . . . 1118
PRASSI
• Messaggio INPS 8 febbraio 2018, n. 594 . . . . . . . . . . . . . . . . 1118
4.3. Dimissioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 2118 e 2119. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123
• L. 29 aprile 1949, n. 264, art. 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, art. 55. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1123
• D.Lgs. 11 aprile 2006, n. 198, art. 35, co. 4 . . . . . . . . . . . . . . . 1124
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1124
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 151, art. 26. . . . . . . . . . . . . . . . 1125
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 4 marzo 2016, n. 12 . . . . . . . . . . . . . . . . 1126
4.4. Rinunzie e transazioni. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131
NORMATIVA
• Codice civile, artt. da 1965 a 1976, 2113 . . . . . . . . . . . . . . . . 1131
• Codice di procedura civile, artt. 185, da 410 a 412-quater . . . . . . . 1132
Indice
X
• L. 4 novembre 2010, n. 183, art. 31, co. 13 . . . . . . . . . . . . . . . 1136
4.5. Offerta di conciliazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137
NORMATIVA
• D.Lgs. 4 marzo 2015, n. 23, art. 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1137
4.6. Fallimento del datore di lavoro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139
NORMATIVA
• L. 29 maggio 1982, n. 297, art. 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1139
• D.Lgs. 27 gennaio 1992, n. 80, art. 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1140
4.7. Trattamento di fine rapporto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2120. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1143
• L. 29 maggio 1982, n. 297, artt. da 2 a 5 . . . . . . . . . . . . . . . . 1144
• L. 8 agosto 1995, n. 335, art. 2, co. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1149
• D.Lgs. 5 dicembre 2005, n. 252, artt. da 8 a 11, 23 . . . . . . . . . . . 1149
PRASSI
• Circolare INPS 3 aprile 2007, n. 70 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1155
• Circolare INPS 1 marzo 2018, n. 37 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172
• Circolare COVIP 26 ottobre 2017, n. 5027 . . . . . . . . . . . . . . . 1177
4.8. Dirigenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185
NORMATIVA
• L. 15 luglio 1966, n. 604, art. 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185
PRASSI
• CCNL dirigenti credito, artt. da 1 a 35 . . . . . . . . . . . . . . . . . 1185
• CCNL dirigenti industria, artt. da 1 a 29 . . . . . . . . . . . . . . . . 1223
• CCNL dirigenti terziario, artt. da 1 a 47 . . . . . . . . . . . . . . . . 1278
• CCNL dirigenti assicurazioni, artt. da 1 a 46. . . . . . . . . . . . . . 1333
5. ALTRI RAPPORTI DI LAVORO
5.1. Somministrazione di lavoro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1371
NORMATIVA
• D.Lgs. 10 settembre 2003, n. 276, artt. 2, 4, 11, 18 . . . . . . . . . . . 1371
• L. 4 novembre 2010, n. 183, art. 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1375
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. da 30 a 40. . . . . . . . . . . . . . 1376
PRASSI
• Circolare INPS 13 marzo 2006, n. 41 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1381
• Circolare Min. Lav. 31 ottobre 2018, n. 17 . . . . . . . . . . . . . . . 1398
5.2. Appalto. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 1655, 1676 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1405
• D.Lgs. 10 settembre 2003, n. 276, art. 29. . . . . . . . . . . . . . . . 1405
• D.Lgs. 9 aprile 2008, n. 81, art. 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1406
• L. 4 novembre 2010, n. 183, art. 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1408
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 11 febbraio 2011, n. 5 . . . . . . . . . . . . . . . 1409
5.3. Collaborazioni organizzate dal committente. . . . . . . . . . . 1421
NORMATIVA
• Codice di procedura civile, art. 409, co. 1 n. 3 . . . . . . . . . . . . . 1421
• L. 8 agosto 1995, n. 335, art. 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421
• D.Lgs. 23 febbraio 2000, n. 38, art. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430
• D.Lgs. 26 marzo 2001, n. 151, art. 64-bis . . . . . . . . . . . . . . . . 1430
• L. 4 novembre 2010, n. 183, art. 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1430
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, art. 2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432
PRASSI
• Circolare INPS 13 maggio 2013, n. 77 . . . . . . . . . . . . . . . . . 1432
• Circolare Min. Lav. 1 febbraio 2016, n. 3 . . . . . . . . . . . . . . . . 1439
• Circolare INPS 28 aprile 2016, n. 69 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1442
• Circolare INPS 11 maggio 2018, n. 69 . . . . . . . . . . . . . . . . . 1452
5.4. Lavoro autonomo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1457
Indice
XI
NORMATIVA
• Codice civile, artt. 2222, 2229 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1457
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 80, art. 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1457
• L. 22 maggio 2017, n. 81, artt. da 1 a 26 . . . . . . . . . . . . . . . . 1457
PRASSI
• Circolare INPS 23 novembre 2017, n. 174 . . . . . . . . . . . . . . . 1469
5.5. Agenzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477
NORMATIVA
• Codice civile, artt. da 1742 a 1753 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1477
• L. 2 febbraio 1973, n. 12, artt. da 1 a 41 . . . . . . . . . . . . . . . . 1480
• L. 3 maggio 1985, n. 204, art. 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1491
PRASSI
• Nota Min. Lav. 21 dicembre 2007, n. 8371 . . . . . . . . . . . . . . . 1492
6. AMMORTIZZATORI SOCIALI
6.1. Ammortizzatori in costanza di rapporto . . . . . . . . . . . . . 1509
6.1.1. Cassa integrazione guadagni . . . . . . . . . . . . . . 1509
NORMATIVA
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 148, artt. da 1 a 25-bis . . . . 1509
• D.M. 13 gennaio 2016, n. 94033, artt. da 1 a 10 . . . . . . 1524
• D.M. 15 aprile 2016, n. 95442, artt. da 1 a 11. . . . . . . . 1529
• D.M. 29 dicembre 2016, n. 98189, artt. da 1 a 6 . . . . . . 1532
• D.L. 28 settembre 2018, n. 109, art. 44 . . . . . . . . . . . 1535
PRASSI
• Circolare INPS 2 dicembre 2015, n. 197 . . . . . . . . . . 1535
• Circolare INPS 20 gennaio 2016, n. 7. . . . . . . . . . . . 1555
• Circolare Min. Lav. 11 luglio 2016, n. 22 . . . . . . . . . . 1557
• Circolare INPS 1 agosto 2016, n. 139 . . . . . . . . . . . . 1559
• Circolare Min. Lav. 8 agosto 2016, n. 27 . . . . . . . . . . 1591
• Circolare INPS 19 gennaio 2017, n. 9. . . . . . . . . . . . 1600
• Messaggio INPS 20 febbraio 2017, n. 738. . . . . . . . . . 1624
• Circolare Min. Lav. 26 luglio 2017, n. 14 . . . . . . . . . . 1625
• Circolare INPS 15 settembre 2017, n. 130 . . . . . . . . . 1625
• Circolare Min. Lav. 8 novembre 2017, n. 17 . . . . . . . . 1640
6.1.2. Solidarietà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1645
NORMATIVA
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 148, artt. da 26 a 41 . . . . . 1645
• L. 11 dicembre 2016, n. 232, art. 1, co. 235. . . . . . . . . 1656
PRASSI
• Circolare INPS 18 dicembre 2015, n. 203. . . . . . . . . . 1657
• Circolare INPS 9 settembre 2016, n. 176 . . . . . . . . . . 1670
• Circolare Min. Lav. 21 ottobre 2016, n. 31 . . . . . . . . . 1693
• Circolare Min. Lav. 22 novembre 2017, n. 18 . . . . . . . 1697
6.2. Ammortizzatori dopo la cessazione di rapporto. . . . . . . . . 1701
6.2.1. Naspi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1701
NORMATIVA
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 2 . . . . . . . . . . . . . . . 1701
• D.Lgs. 4 marzo 2015, n. 22, artt. da 1 a 14 . . . . . . . . . 1712
PRASSI
• Interpello Min. Lav. 24 aprile 2015, n. 132 . . . . . . . . . 1716
• Circolare INPS 27 novembre 2015, n. 194 . . . . . . . . . 1718
• Circolare INPS 23 novembre 2017, n. 174 . . . . . . . . . 1729
6.2.2. Dis-coll . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1737
NORMATIVA
• D.Lgs. 4 marzo 2015, n. 22, artt. da 15 a 19 . . . . . . . . 1737
PRASSI
• Circolare INPS 27 aprile 2015, n. 83 . . . . . . . . . . . . 1740
Indice
XII
• Circolare INPS 23 maggio 2017, n. 89 . . . . . . . . . . . 1751
• Circolare INPS 19 luglio 2017, n. 115. . . . . . . . . . . . 1764
7. CONTRIBUZIONE
7.1. Lavoro subordinato. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783
7.1.1. Previdenza obbligatoria . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2115. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783
• L. 9 marzo 1989, n. 88 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783
PRASSI
• Circolare INPS 23 dicembre 1993, n. 292. . . . . . . . . . 1805
• Circolare INPS 24 dicembre 1997, n. 263. . . . . . . . . . 1807
• Circolare INPS 13 gennaio 2010, n. 6. . . . . . . . . . . . 1852
• Circolare INPS 26 marzo 2010, n. 41 . . . . . . . . . . . . 1854
• Circolare INPS 25 giugno 2014, n. 80. . . . . . . . . . . . 1858
• Circolare INPS 8 marzo 2017, n. 56 . . . . . . . . . . . . 1863
7.1.2. Contributi figurativi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1867
NORMATIVA
• L. 23 aprile 1981, n. 155, art. 8 . . . . . . . . . . . . . . . 1867
PRASSI
• Circolare INPS 24 gennaio 2013, n. 11 . . . . . . . . . . . 1868
7.1.3. Previdenza complementare . . . . . . . . . . . . . . . 1892
NORMATIVA
• D.Lgs. 18 febbraio 2000, n. 47, artt. da 1 a 19 . . . . . . . 1892
• D.Lgs. 5 dicembre 2005, n. 252, artt. da 1 a 23 . . . . . . . 1906
PRASSI
• Deliberazione COVIP 21 marzo 2007, artt. da 1 a 5 . . . . 1955
• Deliberazione COVIP 24 aprile 2008 . . . . . . . . . . . . 1958
7.1.4. Pensione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1962
NORMATIVA
• Costituzione, art. 38 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1962
• D.L. 22 dicembre 1981, n. 791, artt. da 1 a 16 . . . . . . . 1962
• L. 23 luglio 1991, n. 223, artt. 19, 27, 29 . . . . . . . . . . 1967
• L. 8 agosto 1995, n. 335, artt. da 1 a 17 . . . . . . . . . . 1970
• D.L. 25 giugno 2008, n. 112, art. 19 . . . . . . . . . . . . 2007
• D.L. 31 maggio 2010, n. 78, art. 12 . . . . . . . . . . . . . 2007
• D.Lgs. 21 aprile 2011, n. 67, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . 2013
• D.L. 6 dicembre 2011, n. 201, art. 24 . . . . . . . . . . . . 2018
• L. 28 giugno 2012, n. 92, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . 2029
• L. 11 dicembre 2016, n. 232, art. 1, co. da 166 a 174 . . . . 2030
• D.L. 28 gennaio 2019, n. 4, artt. da 14 a 26-sexies . . . . . 2033
PRASSI
• Circolare INPS 9 dicembre 2008, n. 108 . . . . . . . . . . 2049
• Circolare Min. Lav. 10 agosto 2011, n. 22 . . . . . . . . . 2051
• Messaggio INPS 25 agosto 2011, n. 12693 . . . . . . . . . 2060
• Nota Min. Lav. 28 novembre 2011, n. 39/4724/06 . . . . . 2067
• Circolare INPS 14 marzo 2012, n. 35 . . . . . . . . . . . . 2071
• Circolare INPS 1 agosto 2013, n. 119 . . . . . . . . . . . . 2087
• Circolare INPS 20 marzo 2015, n. 63 . . . . . . . . . . . . 2099
• Circolare INPS 24 maggio 2017, n. 90 . . . . . . . . . . . 2105
• Circolare INPS 29 gennaio 2019, n. 11 . . . . . . . . . . . 2111
7.1.5. Rapporti con l’Istituto (Contenzioso) . . . . . . . . . . 2120
NORMATIVA
• L. 9 marzo 1989, n. 88, art. 46 . . . . . . . . . . . . . . . 2120
7.1.6. Fondi assistenza sanitaria integrativa . . . . . . . . . 2122
NORMATIVA
• D.Lgs. 18 febbraio 2000, n. 41 . . . . . . . . . . . . . . . 2122
7.1.7. Sgravi contributivi (Condizioni di applicabilità ). . . . 2123
Indice
XIII
NORMATIVA
• L. 27 dicembre 2006, n. 296, art. 1, co. 1175 . . . . . . . . 2123
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 150, artt. da 29 a 32 . . . . . 2123
PRASSI
• Interpello Min. Lav. 8 maggio 2019, n. 4 . . . . . . . . . . 2127
7.2. Contribuzione dei collaboratori, autonomi e associati . . . . . 2129
NORMATIVA
• L. 2 agosto 1990, n. 233, art. 1, co. 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2129
• L. 8 agosto 1995, n. 335, art. 2, co. 26 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2129
• L. 23 dicembre 1996, n. 662, art. 1, co. 208. . . . . . . . . . . . . . . 2129
• L. 27 dicembre 2006, n. 296, art. 1, co. 788. . . . . . . . . . . . . . . 2130
• D.L. 6 dicembre 2011, n. 201, art. 24, co. 26 . . . . . . . . . . . . . . 2130
PRASSI
• Circolare INPS 6 luglio 2004, n. 103 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2130
• Circolare INPS 1 ottobre 2008, n. 88 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2134
• Messaggio INPS 3 giugno 2010, n. 14810 . . . . . . . . . . . . . . . . 2136
• Circolare INPS 13 gennaio 2011, n. 5. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2137
• Circolare INPS 10 aprile 2015, n. 72 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2138
• Circolare INPS 6 febbraio 2019, n. 19 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2142
8. IMPOSTE SUL REDDITO
8.1. Reddito da lavoro dipendente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2147
NORMATIVA
• Costituzione, art. 53 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2147
• L. 30 aprile 1969, n. 153, artt. da 1 a 72 . . . . . . . . . . . . . . . . 2147
• D.P.R. 29 settembre 1973, n. 600, art. 23, co. 3 . . . . . . . . . . . . . 2176
• D.P.R. 22 dicembre 1986, n. 917, artt. 6, co. 2, 9, 10, 12, 13, 15, 17, 49, 51,
100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2177
• L. 28 dicembre 2015, n. 208, art. 1, co. da 182 a 189 . . . . . . . . . . 2196
• D.M. 25 marzo 2016, n. 98794, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . . . . . . 2198
• D.M. 7 giugno 2017, n. 122, artt. da 1 a 7 . . . . . . . . . . . . . . . 2200
PRASSI
• Circolare Min. Econ. Fin. 23 dicembre 1997, n. 326 . . . . . . . . . . 2204
• Circolare Min. Econ. Fin. 16 luglio 1998, n. 188 . . . . . . . . . . . . 2269
• Circolare Min. Fin. 4 marzo 1999, n. 55 . . . . . . . . . . . . . . . . 2302
• Circolare Min. Fin. 22 dicembre 2000, n. 238 . . . . . . . . . . . . . 2306
• Circolare Agenzia Entrate 5 dicembre 2001, n. 101 . . . . . . . . . . 2313
• Circolare Agenzia Entrate 15 gennaio 2003, n. 2/E. . . . . . . . . . . 2314
• Risoluzione Agenzia Entrate 9 settembre 2003, n. 178/E. . . . . . . . 2327
• Risoluzione Agenzia Entrate 12 ottobre 2004, n. 129. . . . . . . . . . 2329
• Risoluzione Agenzia Entrate 15 dicembre 2004, n. 153 . . . . . . . . 2332
• Risoluzione Agenzia Entrate 27 luglio 2005, n. 101/E . . . . . . . . . 2333
• Risoluzione Agenzia Entrate 7 dicembre 2007, n. 357 . . . . . . . . . 2336
• Risoluzione Agenzia Entrate 17 dicembre 2007, n. 378 . . . . . . . . 2338
• Risoluzione Agenzia Entrate 21 dicembre 2007, n. 391 . . . . . . . . 2339
• Circolare Agenzia Entrate 5 marzo 2008, n. 15 . . . . . . . . . . . . 2342
• Circolare Agenzia Entrate 9 settembre 2008, n. 54. . . . . . . . . . . 2344
• Risoluzione Agenzia Entrate 29 maggio 2009, n. 138/E . . . . . . . . 2347
• Circolare Agenzia Entrate 15 giugno 2016, n. 28/E. . . . . . . . . . . 2348
• Risoluzione Agenzia Entrate 15 febbraio 2018, n. 16/E. . . . . . . . . 2366
• Circolare Agenzia Entrate 29 marzo 2018, n. 5/E . . . . . . . . . . . 2368
8.1.1. Redditi assimilati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2391
NORMATIVA
• D.P.R. 22 dicembre 1986, n. 917, art. 50 . . . . . . . . . . 2391
8.2. Tassazione separata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2393
NORMATIVA
• D.P.R. 22 dicembre 1986, n. 917, art. 17, co. 1, lett. b) . . . . . . . . . 2393
8.3. Reddito prodotto all’estero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2395
Indice
XIV
NORMATIVA
• D.P.R. 22 dicembre 1986, n. 917, artt. 2, 23, 165 . . . . . . . . . . . . 2395
• D.L. 30 aprile 2019, n. 34, art. 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2397
PRASSI
• Circolare INPS 10 aprile 2001, n. 86 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2400
• D.M. 23 gennaio 2001, n. 10998, artt. da 1 a 4 . . . . . . . . . . . . . 2403
• Risoluzione Agenzia Entrate 2 aprile 2009, n. 92/E . . . . . . . . . . 2407
• Risposta Agenzia Entrate 28 dicembre 2018, n. 148 . . . . . . . . . . 2410
8.4. Reddito dei collaboratori, autonomi e associati . . . . . . . . . 2415
NORMATIVA
• D.P.R. 22 dicembre 1986, n. 917, artt. 53, 54, 66, 67 . . . . . . . . . . 2415
• L. 23 dicembre 2014, n. 190, art. 1, co. da 54 a 89 . . . . . . . . . . . 2422
• D.L. 30 aprile 2019, n. 34, art. 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2430
PRASSI
• Interpello Agenzia Entrate 20 maggio 2019, n. 146 . . . . . . . . . . 2430
9. POLITICHE ATTIVE
9.1. Collocamento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435
NORMATIVA
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 150, artt. da 1 a 22, da 33 a 35 . . . . . . 2435
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 23 dicembre 2015, n. 34 . . . . . . . . . . . . . . 2454
9.2. Assegno di ricollocazione . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2459
NORMATIVA
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 150, artt. da 23 a 26 . . . . . . . . . . . 2459
PRASSI
• Deliberazione ANPAL n. 14/2018 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2464
9.3. Reddito di cittadinanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2487
NORMATIVA
• D.L. 28 gennaio 2019, n. 4, artt. da 1 a 13 . . . . . . . . . . . . . . . 2487
PRASSI
• Circolare INPS 8 febbraio 2019, n. 20 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2521
• Circolare INPS 20 marzo 2019, n. 43 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524
• Circolare INPS 5 luglio 2019, n. 100 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2536
10. ISPEZIONI
10.1. Attività di vigilanza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2549
NORMATIVA
• D.P.R. 19 marzo 1955, n. 520, art. 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2549
• L. 22 luglio 1961, n. 628, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2549
• L. 24 novembre 1981, n. 689, art. 18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2550
• D.L. 12 settembre 1983, n. 463, art. 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2551
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 149, artt. da 1 a 13 . . . . . . . . . . . . 2552
• D.P.R 26 maggio 2016, n. 109, artt. da 1 a 13. . . . . . . . . . . . . . 2562
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 23 dicembre 2004, n. 49 . . . . . . . . . . . . . . 2567
• Nota Min. Lav. 27 aprile 2009, n. 25 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2568
• Circolare Min. Lav. 4 marzo 2014, n. 6. . . . . . . . . . . . . . . . . 2573
• Circolare INPS 9 maggio 2016, n. 76 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2584
10.2. Istituto della diffida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2597
10.2.1. Diffida accertativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2597
NORMATIVA
• D.Lgs. 23 aprile 2004, n. 124, artt. 12, da 14 a 16. . . . . . 2597
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 8 gennaio 2013, n. 1 . . . . . . . . . . 2598
10.2.2. Diffida obbligatoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2604
Indice
XV
NORMATIVA
• D.Lgs. 23 aprile 2004, n. 124, art. 13 . . . . . . . . . . . . 2604
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 9 dicembre 2010, n. 41 . . . . . . . . 2605
• Circolare Min. Lav. 28 marzo 2011, n. 10 . . . . . . . . . 2613
• Circolare INPS 13 maggio 2011, n. 75 . . . . . . . . . . . 2614
• Messaggio INPS 9 gennaio 2012, n. 441 . . . . . . . . . . 2618
10.3. Conciliazione monocratica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623
NORMATIVA
• D.Lgs. 23 aprile 2004, n. 124, art. 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 26 novembre 2009, n. 36 . . . . . . . . . . . . . 2623
• Nota Min. Lav. 16 aprile 2012, n. 7165 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2627
10.4. Lavoro irregolare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2631
NORMATIVA
• D.L. 9 settembre 2002, n. 195, artt. 1 e 2 . . . . . . . . . . . . . . . . 2631
• D.L. 25 settembre 2002, n. 210, artt. da 1 a 4 . . . . . . . . . . . . . 2635
• D.Lgs. 9 aprile 2008, n. 81, art. 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2638
• D.Lgs. 14 settembre 2015, n. 151, art. 22. . . . . . . . . . . . . . . . 2641
PRASSI
• Circolare Min. Lav. 8 aprile 2003, n. 13 . . . . . . . . . . . . . . . . 2643
• Circolare Min. Lav. 28 settembre 2006, n. 29 . . . . . . . . . . . . . 2643
• Circolare Min. Lav. 10 novembre 2009, n. 33 . . . . . . . . . . . . . 2650
• Circolare Min. Lav. 12 novembre 2010, n. 38 . . . . . . . . . . . . . 2658
• Circolare INAIL 16 giugno 2011, n. 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . 2665
• Nota INL 11 luglio 2017, n. 6210 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2680
• Nota INL 4 luglio 2018, n. 5828 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2681
• Nota INL 16 luglio 2018, n. 6201 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2682
• Nota INL 9 novembre 2018, n. 9294 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2682
11. RELAZIONI SINDACALI
11.1. Libertà ed attività sindacale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2687
NORMATIVA
• Codice penale, art. 392 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2687
• L. 15 luglio 1966, n. 604, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2687
• L. 20 maggio 1970, n. 300, artt. da 14 a 31 . . . . . . . . . . . . . . . 2687
11.2. Contrattazione collettiva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2695
11.2.1. Efficacia del contratto collettivo . . . . . . . . . . . . 2695
NORMATIVA
• Codice civile, art. 2077. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2695
11.2.2. Accordi interconfederali . . . . . . . . . . . . . . . . . 2696
NORMATIVA
• Accordo interconfederale tra Confindustria e CGIL, CISL e
UIL del 10 gennaio 2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2696
• Accordo interconfederale tra Confcommercio e CGIL, CISL
e UIL del 24 novembre 2016 . . . . . . . . . . . . . . . . 2708
11.2.3. Contrattazione collettiva di prossimità . . . . . . . . 2714
NORMATIVA
• D.L. 13 agosto 2011, n. 138, art. 8 . . . . . . . . . . . . . 2714
11.2.4. Garanzie minime per i lavoratori . . . . . . . . . . . . 2716
NORMATIVA
• L. 14 luglio 1959, n. 741, artt. da 1 a 9 . . . . . . . . . . . 2716
11.3. Informazione e consultazione sindacale . . . . . . . . . . . . . 2719
NORMATIVA
• L. 29 dicembre 1990, n. 428, art. 47 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2719
• L. 23 luglio 1991, n. 223, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2721
Indice
XVI
• Direttiva del Parlamento e Consiglio Europeo 11 marzo 2002, n. 14,
artt. da 1 a 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2723
• D.Lgs. 6 febbraio 2007, n. 25, artt. da 1 a 11 . . . . . . . . . . . . . . 2729
11.4. Repressione della condotta antisindacale . . . . . . . . . . . . 2733
NORMATIVA
• L. 20 maggio 1970, n. 300, art. 28 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2733
• L. 12 giugno 1990, n. 146, art. 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2733
11.5. Sciopero . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2735
NORMATIVA
• Codice civile, art. 1460. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2735
• L. 20 maggio 1970, n. 300, artt. 15 e 16. . . . . . . . . . . . . . . . . 2735
• L. 23 maggio 1980, n. 242, art. 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2735
• L. 12 giugno 1990, n. 146, art. 2-bis . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2736
• D.Lgs. 17 marzo 1995, n. 230, art. 48. . . . . . . . . . . . . . . . . . 2737
• D.Lgs. 15 giugno 2015, n. 81, artt. 14, 20, 32 . . . . . . . . . . . . . . 2737